Eerst een huis: leren van Finland

Van 17.800 daklozen in 2009 naar 39.300 in 2019. In Nederland komen steeds meer mensen op straat te staan. En de aantallen blijven stijgen. In Finland daarentegen is het aantal daklozen al jaren stabiel na een gestage afname. Zorgmanager Harro Koeleman van Kwintes nam een kijkje in het Scandinavische land. Wat kunnen we leren?

Een slaapzaal met tien bedden, of ‘slechts’ vier. En een waslijst aan voorwaarden voordat je recht hebt op een eigen woning. Wie dakloos raakt, kan er maar beter aan wennen. Toch? In Finland gaat het radicaal anders. Beland je daar op straat, dan krijg je een woning, begeleiding en kun je in alle rust werken aan je problemen. Housing First is bij wet geregeld, want privacy en een eigen woning is er sinds 2008 een grondrecht. Met succes. In 1985 maakten 2.121 mensen gebruik van de daklozenopvang, in 2016 waren dat er nog 52.

Met vallen en opstaan

Harro Koeleman maakte tien jaar geleden kennis met Housing First, toen een wethouder van de gemeente Hilversum hem vroeg of hij een groep daklozen wilde begeleiden die ondanks begeleiding steeds weer op straat belandde. ‘Tijdens mijn research stuitte ik op dit concept, dat speciaal is ontwikkeld voor daklozen met verslavingen en complexe psychische problemen. Ik wist meteen: dit ga ik toepassen.’

Al snel ontdekte Harro dat Housing First een zwaar traject is voor deelnemers. ‘Vooraf denk je: geef mensen de sleutel van hun eigen woning en ze zijn zielsgelukkig’, vertelt hij. ‘Maar de realiteit is dat mensen zwaar verwilderd zijn door het leven op straat. De eerste drie maanden in hun eigen woning zijn vooral heel stressvol. Vaak zitten deelnemers hele dagen op een stoel, de buitendeur staat wagenwijd open, de verwarming uit. Slapen doen ze op de grond, en verslavingen worden heftiger. We hadden soms pittige conflicten en buren klaagden over overlast. Maar dankzij intensieve begeleiding, strak begrenzen, veel empathie en met vallen en opstaan wenden de deelnemers uiteindelijk. Zo’n zeventig tot tachtig procent van die eerste groep woont nog steeds zelfstandig. En dat slagingspercentage zien we ook bij nieuwe groepen, en komt ook steeds weer uit internationale studies.’

In de wet verankerd

Binnen Kwintes wint Housing First sindsdien terrein. Harro: ‘Het verschilt per regio welke vorm we aanbieden. De ene keer woningen verspreid in een woonwijk, de andere keer delen deelnemers een galerij of appartementencomplex. Maar in de basis draait het om hetzelfde: een eigen vaste voordeur en intensieve begeleiding.’

Nienke Boesveldt, onderzoeker en docent aan de UvA, heeft veel onderzoek gedaan naar Housing First. Ze kent grondlegger Sam Tsemberis persoonlijk. ‘Door heel Europa heb ik gezien wat Housing First oplevert, van Lissabon tot Glasgow. Finland vind ik een mooi voorbeeld omdat Housing First daar een grondrecht is – als onderdeel van het recht op privacy. Iedere Fin heeft recht op een zelfstandige woning.’

Makkelijker uitvoerbaar

Bij de leergang Maatschappelijke Opvang en Beschermd Wonen, die Nienke verzorgt voor de UvA, hoort een studiereis. Die groep neemt ze standaard mee naar Finland. Harro ging in 2021 mee. Samen met beleidsmedewerkers van gemeenten, medewerkers van veiligheidshuizen, zorginstanties en een trainee van Binnenlandse Zaken. ‘Het was mijn achtste studiereis, maar niet eerder voelde ik zo duidelijk het momentum. Niet eerder stonden de neuzen zo dezelfde kant op.’

De groep ging langs bij verschillende geclusterde Housing First-locaties waar huurders met een extra ondersteuningsbehoefte permanent wonen. Daarnaast kent Housing First in Finland zelfstandige woningen verspreid door de wijk, waarbij mensen door Housing First worden ondersteund. Voor deze permanente woningen is ook een wachtlijst. Harro: ‘Ook mensen die net dakloos zijn geraakt – en dus nog geen eigen woning hebben – hoeven in Finland geen opvanglocatie te delen. Zij krijgen hun eigen kamer.’ Daarnaast brachten de deelnemers een bezoek aan woningcorporatie Y-Foundation, de landelijke woningcorporatie die verantwoordelijk is voor de woningvoorraad voor dakloze personen. ‘Door deze centrale aansturing vanuit wonen en een gespecialiseerde corporatie is Housing First makkelijker uitvoerbaar’, zegt Nienke.

Eén minister

Dat is wat Nederland vooral kan leren van Finland. De centrale aansturing, benadrukken Harro en Nienke. ‘In Nederland zijn we afhankelijk van lokale overheid. En hoe bereidwillig die vaak ook is, het geeft toch onzekerheid’, zegt Harro. ‘Laat het budget het niet toe, dan heeft de aanpak van dakloosheid geen prioriteit.’

‘In de jaren negentig zorgde de toenmalige minister van Financiën Gerrit Zalm voor de financiële middelen om dakloosheid tegen te gaan’, blikt Nienke terug. ‘Rond 2007 zagen we het effect. Niet eerder was het aantal daklozen zo laag, maar daarna leek de urgentie verdwenen. Dat laat zien dat er veel mogelijk is als meerdere ministeries zich verbinden. Ik ben benieuwd welke minister in het nieuwe kabinet de handschoen oppakt; van wonen, zorg, inkomen of justitie. Of meer dan één. Het kabinet staat met de klimaatcrisis en corona voor een grote opgave. Misschien is dakloosheid het minst grote probleem, maar het is wél het makkelijkste om op te lossen.’

Kernprincipes Housing First:

Huisvesting is een mensenrecht
Keuze en regie voor deelnemers
Scheiden van wonen en zorg
Herstelondersteuning
Harm reduction
Actieve betrokkenheid zonder dwang
Persoonsgerichte begeleiding
Flexibele ondersteuning, zo lang als nodig is